Lut Baten, bedankt voor je prachtige reisverslag dat ons meenam op jouw ontdekkingsreis langs de Zijderoute
Uzbekistan
14 May 2023 – 34°
De zon begeleidt ons buitengaats, uit dit grote huis waar het goed vertoeven was. We blijven nog in de vruchtbare vallei, maar eens we de Amudarya- rivier oversteken, moeten we ‘trekken’, doorheen de Kizilkum woestijn, de ‘ijskoude’, naar de plek van de lente-offers. Na 2.30 u rijden we het tweede kanaat binnen, onder de grote poort door. Ook al is dit niet vergelijkbaar, toch besef je waarom de karavanen naar hun serais verzuchtten. Nu zijn het metaan-en propaandepots met restaurant erbij maar ook wij kijken uit naar de stop om de 2 uur. Een brede autoweg is nog grotendeels in aanleg, meestal blijft de weg een moordpad van 2 of 3 vakken, hobbelig. Maar de chauffeur rijdt veilig. Het is vader en zoon. En ze wisselen af. WC’s zijn veelal op z’n frans en voor 2000 som (20 cent), krijg je er de vliegen bij. In Bukhara ligt ons hotel vlakbij het water. De moerbeiboom strooit zijn vruchten uit. Druivelaars in de patio. Hier kunnen we ons laven. We slapen hier 3 nachten. In de 18de en 19de eeuw bestond het huidige Oezbekistan uit 3 Staten: Kokan Khanaat met de huidige hoofdstad; Khiva Khanaat en Bukhara Emiraat, veruit het grootste en rijkste van de 3. Het laatste omvatte niet alleen Samarkand maar ook een deel van Tadjikistan, Turkmenistan en Kazachstan. De 3 Staten hadden echter protectoraat aangevraagd bij de Russische tsaren wat na de Revolutie van 1917 tot een volledige overheersing leidde. Het verschil tussen een Khan en een emir? Een Khan is een rechtstreekse afstammeling van Gengis Khan; een emir niet, maar beiden waren even machtig.
En nu wat namen: Bukhara is afgeleid van het Sanskrit, het staat voor klooster, en verwijst misschien naar Avesta, het heilige boek voor de Zoroastriërs. Het lag op het kruispunt van routes. Khiva ligt meer uit de draai. En het is eraan te zien. Onze eerste indruk is die van een handeldrijvende en toeristische stad waar veel mensen voorbijkomen. We verkennen de Karavanserai (madrassah? Nodir Divan- begi) met heel koele kleine kamers waarin mooie miniatuurschilderijen en foto’s tentoongesteld staan. En we lopen door de -oud als Job- joodse wijk. De grootste Joodse gemeenschap in centraal Azië vestigde zich in de Middeleeuwen in Bukhara (Balakhauz) en telde rond de 20000 Joden, Yahud genaamd, met eigen taal, geen Yiddish. Samen met de Indiërs leenden ze geld tegen intrest. Tijdens de Sovjetperiode migreerden de meesten naar Israël en de VS. Vandaag zijn er nog slechts een 200-tal in Bukhara. Het zijn de deuren, oa met hoefijzer onderaan, die opvallen. De joodse school voorziet hooggekwalificeerd onderwijs voor de verschillende etnische groepen die hier leven, incl. Oezbeekse kinderen. Elk krijgt meer scholing in eigen achtergrond en taal. Petje af! Morgen zal de gids uitleg geven over wat we nu als decor zien in de kermis van heel veel klein grut dat geniet van autootje rijden, ballonnen oplaten en snoepen! Universeel, tot ze straks languit en uitgeteld in mama’s armen liggen. Moederdag vandaag! Overnachting: Boutique Hotel Safiya, in het oude stadsgedeelte, verborgen achter een hoekje, zoals zoveel pareltjes in deze stad. Heel sfeervol. Het wordt warmer en warmer.
Bukhara, de wieg van de zijderoute
15 May 2023 – 36°
Roxanne, jaja, zij was de Bukharavrouw van Alexander de Grote. Hij versloeg de Perzen hier. Zijn rijk bleef duren onder zijn opvolgers, o.a. Kushan, die in de 1e E na X weerstand konden bieden aan de Hunnen. Die laatsten maakten ook het leven van de chinese keizer zuur en daarom zocht die bondgenoten in zijn strijd. Kushan had daar niet teveel zin in, maar hij had wel oog voor de chinese zijde. De Chinezen van hun kant lonkten nogal naar de paarden van Kushan. Die hadden ze niet. Overland reizen was in die tijd gevaarlijk. Paarden waren snel. Maar Kushan wou niet buigen. Daarop zond de keizer een hele karavaan vol prachtige goederen. Roxanne moet dat gezien hebben, goed geweten. Kortom, het kwam tot een vergelijk: de poort naar het Oosten draaide open. Die naar de Perzen was er al en die naar Turkije ook. Bukhara lag op het kruispunt en de bloei, met zijderoutes naar de 4 windstreken, kon beginnen. Bukhara, de stad van de karavanserais, van kalligrafie, van ambachten en zoveel verborgen schatten. Een kalligrafie boeide me bijzonder: het schip van de woestijn – de ark van Noah, niet de kameel- in schrift. En dan natuurlijk het oorspronkelijke boek met de verhalen uit 1000 en 1 nacht. Ja, de harem heeft ook zijn verhalen. We zien de culturele lagen van 2500 jaar wisselende overheersingen letterlijk meter op meter onder de monumenten: zoroastrische, boeddhistische, arabische, mongoolse (met Genghis khan), de Samarkandse -de glorietijd van Amir Temor en kleinzoon Uleg Beg die hier een modelmadrassah Ulugbek liet bouwen- , die van Bukhara zelf (de emirs uit de 17e en 18 e E met o.a. De Ark, de citadel voor 3000 mensen en vrijdagmoskee) en dan in 1920, de Russen, geen moskee, vrouwen gelijk. De zoon van de laatste emir had zijn opleiding gekregen bij de tsaar en bovenop twee jaar in Europa. Waarschijnlijk moest die jongeman de Engelsen eens wat interculturele competentie gaan aanleren. Enkele decennia voordien hadden 2 Engelsen hier hun hoofd kwijtgespeeld omdat ze zomaar op hun paard, hoger zittend dan de emir, het ontmoetingsplein in de Ark opgereden waren. Hoe zou onze Louis (Michel) het hier gepresteerd hebben? Ik lees erover in de Devil’s Dance. Op deze zelfde binnenkoer moeten die gezanten in het stof gebeten hebben. Nu is er een ander tafereel: terwijl er mannen op de koer dansen, gaat een vrouw in het rood op de troon zitten. Ze lacht breeduit! Het is een opluchtend tegentafereeltje want Paul was getuige van wat waarschijnlijk een schaking was. Hij hoorde geschreeuw en zag hoe van achter een haag bliksemsnel twee mannen een meisje van 17-18 jaar in een minibusje sleurden, haar ondertussen meppend. Onze gidsen kloegen over de tirannie van de schoonmoeder. Zij is diegene die huwelijken nog altijd arrangeert. Wee je gebeente, letterlijk, als je met haar niet overeenkomt. Vooral als je de jongste zoon trouwt, heb je ‘t erg zitten want dan moet je gaan inwonen en de rest dienen. Uleg Beg wist in de 15eE al beter. Onderwijs voor iedereen. Zijn opa promootte de handelaars die overal konden spioneren. En zo komt het dat hier aan alle 12 poorten karavanserais zijn. De Tilpak Furushan was voor de hoedenmakers. Wie hier kwam had zich al gewassen onder de koepel een van de hammans want die staan net voorbij de grote toegangspoort. Het moet hier een drukte van jewelste zijn geweest met al die ambachten, uitwisselingen, geldwisselingen, etnische groepen, religies en opleidingen. De derwisjen begonnen erbij te mediteren en de wevers te kleuren. De typische tekening in de zijden stoffen hier heet ‘tie and dye’ en is ‘Zoals de wolken weerspiegelen in het stromende water’. Maar de prettigste is Xoja Nasreddin, de Uilenspiegel op zijn ezel. De Bazaar-en karvanverhalen uit de 13e E staan te boek. Hij vertelt de raadsels die onze kleinkinderen ook prettig vinden. Luister. Op een dag was zijn ezel gestolen. Hij liet op de markt het gerucht lopen dat als zijn ezel niet teruggebracht werd, hij zou doen wat zijn vader deed. Die moet een reputatie gehad hebben want de dief daagde op. Nasreddin klom op zijn ezel en toen vroeg de dief wat zijn vader dan al deed. ‘Die ging te voet naar huis’ klonk het antwoord. Dat beeld staat in het centrum, aan de vijver, waar de waterdrager lang geleden iedereen van water voorzag. Het kwam van het kanaal, van de rivier, doorheen de stad. Die volgen we nog eens in de tijd: van de oude moskee Mogaki Attari moskee, (met een gedeelte voor de Joodse offerdienst) naar de andere kant, de Joodse wijk door alle winkeltjes. En ik zoek die mooie deuren – de poorten- die ik zo mooi geschilderd zag bij de miniaturist Toshev Davlat. Hij heeft er prachtige getekend, met die artistieke en menselijke verfijning hem zo eigen. En bovenop serveert hij ons uitstekende ‘plov’, het typische Oezbeekse gerecht. De goed gevulde dag besluiten we waar we begonnen zijn: aan de Lyab-i- hauz: ‘ rond de vijver ‘ . De Sivan begi is eigenlijk gebouwd als karavanserai maar werd madrassa zonder moskee en aula. Het is soennitisch omdat er afbeeldingen van vogels op staan. Het zit vol toeristen die, aan mooie tafels bediend, vergast worden op traditionele dans én modeshow. Olga licht fier toe dat de ranke mannequins Russisch zijn. Ze showen echt mooie kleren. Zij mogen niet lachen in tegenstelling tot de jonge ballerina’s die hun enthousiasme laten spetteren in hun mooie, wervelende kleren.
Het Samarkand van de Gouden Horde
19 May 2023 – 29°
Onder Timur Lenk, de ‘red lame fox’, die op mensenbeenderen zijn troon kon installeren, in de 14e E, beleefde het Khanat van de Gouden Horde, met 27 Staten waaronder ook Turkije, Iran en zelfs het noorden van India, zijn hoogtepunt. We bezoeken eerst Registan, het ‘zandplein’ met de drie prachtige madrassen waar we gisteravond al een staaltje van een lichtspektakelles geschiedenis kregen. De gebouwen zijn ‘rechtgekrikt’ want 100 jaar geleden waren ze gevaarlijk verzakt. Ze waren letterlijk op zand gebouwd, zonder fundering en stonden wel 1m uit hun lood. Knap werk. Vandaag spreekt de gids ons als ‘kindergarten’ aan. Hij is ons een beetje teveel van zijn gelijk overtuigd. We zetten hem wel de nodige hakjes, zeker als overduidelijk stambomen enkel uit een mannelijke lijn bestaan en bourka’s uit de 19eE hem meer fascineren dan prachtige 15e eeuwse miniatuurtekeningen die studerende, ongesluierde vrouwen laten zien. Ulegh Beg meende het als hij zei dat wetenschap alle talent nodig had. Hij had gezien hoe zijn onverbiddelijke opa de toon zou zetten voor de latere Taj Mahal (gebouwd door een nazaat).
In Samarkand was het Bibi Khanym, zijn vrouw, die de grootste moskee met buiten proportie afmetingen, amper in 5 jaar gebouwd (1399 tot 1404), verdiende. Het grote binnenplein zou volledig met witte marmer geplaveid geweest zijn. Hoe moet dat niet in de zon geschitterd hebben? In Timurs moskee en mausoleum (Gur-e-Amir ) is het een en al goud wat blinkt: gouden koepel, gouden decoraties uit zijden papier maché, vol Islam symboliek en toch is zijn graf beneden sober. Dat Gur-e-emir zien we later. Zijn leermeester krijgt een grotere tombe, zijn kleinzoon een kleinere. Ze liggen samen voor een van de 8 poorten naar het paradijs. De kleinzoon, de astronoom (Zij-i-Sultani tabel), wiskundige (logaritmes) en sultán deed het anders: hij wilde (laten) studeren en bouwde 1 madarassa , op Registan (Tilla Kali), en op de hoogste plek, op een rots deze keer, een observatorium, (1018 sterren geïdentificeerd) voor zijn levenswerk over de bewegingen van zon, maan, aarde en planeten die hij ontwaarde toen hij naar sterren staarde. We zien een goed bewaarde, in gigantische halve boog van 11m lang en een radius van 40,4m. Gedurende 20j plotten hij en zijn wetenschappelijk team op een meticuleuse en bijna juiste manier (amper 1 min afwijking van de huidige berekeningen) de stand van de zon via binnenvallend licht (camera obscura?), zonder in het bezit te zijn van enige telescoop of ander instrument. Maw: de Copernicus van Samarkand. Van heel het bouwwerk bestaat nog een maquette. In 1908 werd bij toeval een deel van het bouwwerk blootgelegd. Een “combi” van madrassa en moskee, beëindigd in 1670 (dus 2 latere madrassahs staan op Registan) en in al zijn pracht gerestaureerd en dus weerom verblindend, is de Sher Dor of de Tiger Madrassa. Zeer ongebruikelijk – Perzische invloed- is de ark die bovenaan versierd is met witte herten en de ‘beschermende’, katachtige tijgers.
We hebben nog tijd om, in plaats van koffie te gaan drinken, met de bus door de drukke stad naar het Shahki-Zand te rijden. Ik wou het graag zien voor vertrek. Het is de lapus lazuli necropolis waar de blauwe zuilen de zieltjes naar de hemel helpen klimmen. Weerom verbluffen de oude tegels – uit de Timurdynastietijd- : geometrie ten top in tegels en pilaren en koepels en hoeken en gangen, met of zonder swastika, 8-vormig hoekige torens op cirkels, 8 poorten, akoestische snufjes, vernuftige koepels of vlakken, je kan het niet bedenken of het is er en toch is het er stil. Alles reikt naar hoger, gotiek. Er moet contact met Europese wetenschappers en architecten geweest zijn want ik zie dat Oezbeeks paper al in de 12e E naar Italie en Spanje uitgevoerd werd en in de 14e naar ons. Samarkand, het orgelpunt en laatste stop op mijn zijderoute-ontdekking. Je bent het ultieme voorbeeld van de verbeelding van kunstenaars. Wie uit de steppe zijn laatste stappen naar je groene weelde zette, moet deze verzen gelezen hebben, toen je koepels en torens schitterden in de zon: Time is shortly coming when we see her dress of green, Spring’s silver dress is stroking …. Uit Hamid Ismailov, The Devil’s Dance.